هر آنچه که در مورد تذهیب باید بدانید

‎خیلی‌ها دقیقاً نمی‌دونند تذهیب چیه، تلفظ درست اون رو هم بلد نیستند، خوب اشکالی هم نداره چون در ارتباط باهاش نبودید، فقط در جاهای مختلف دیده شده و لذت بردید، بدون اینکه بدونید که اسم دقیق اون چیه، چه قواعدی داره، ریشه کلمه از کجا اومده و ریشه خود طرح ها چیه و هزار تا سوال دیگه.

خوب حالا من اومدم اینجا تا یه سری موارد رو بهتون بگم، چون که دغدغه‌ی همیشگی من هم بوده وهست.

تذهیب از لغت عربی “ذهب” به معنای طلاست که تعریف کلی تذهیب رو طلا کاری و زراندود کردن معنا کردن، که این تعریف لغوی تذهیب به حساب میاد ولی خود تذهیب دارای مشخصه‌هایی هست که شامل نقوش ختایی و اسلیمی است، که دوباره هر کدوم از این ها تعریف خودشون رو دارند.

نقوش ختایی

به مجموعه نقش‌های گل، برگ، غنچه ختایی گفته میشه که خود شامل نمونه‌های مختلفی از گل و برگ و غنچه هاست. ختایی نمونه ساده شده از طبیعت است که در تذهیب استفاده شده و می‌شود. در اینجا به صورت خلاصه براتون توضیح میدم.

گل پنج پر

از ساده‌ترین گل‌های ختایی است که شامل گل پنج پر یک لبه (تخم مرغی) دولبه، سه لبه، چرخشی (فرفره ای) که برای هر کدوم میشه تزیینات مختلفی طراحی کرد.

در اینجا نمونه ها و مراحل طراحی رو براتون میذارم.

خانواده عباسی

گل چهار پر عباسی (گل پروانه‌ای)

کوچک‌ترین سایز در گل‌های عباسی، گل چهار پر عباسی (گل پروانه‌ای) است. شکل کلی بیضی شکل از 4 گلبرگ برگی شکل و جهت دار است.

گل شاه عباسی (گل اناری)

گل شاه عباسی در طول تاریخ وجود داشته ولی اوج این نقش در دوره‌ی صفویه بوده است به همین خاطربه اون گل شاه عباسی هم گفته می‌شود. قالب دایره‌ای شکل، دارای 6 تا 8 گلبرگ است که مرکز این گل جایگاهی برای رسم انار است.

غنچه

یکی دیگه از تزیینات ختایی غنچه‌ها هستند. بر روی غنچه‌ها، گلبرگ‌های گل یک لبه یا دولبه، سه لبه می‌تونیم استفاده کنیم ولی از گل چرخشی بر روی غنچه استفاده نمی کنیم و قانون دیگه ای که وجود داره اینکه در یک مجموعه ختایی نهایتاً یک یا دو نمونه حالت گلبرگ (یک لبه، دولبه، سه لبه) بر روی غنچه استفاده میشه (نه بیشتر)، برای اینکه هماهنگی در کل کار رعایت بشه.

تزیینات ساقه ختایی

• ساقه جوان
• جوانه‌ها
• دوبرگ
• شنگ (تنها برای دو شاخه‌ها است و به صورت برگ وغنچه طراحی میشه و فقط داخل قوس است، پشت قوس نداریم و فقط میتونیم شکست بدیم).

برگ کنار ساقه در ختایی‌

• پرکننده‌ی ساقه
• جهت دار
• شکل ثابتی ندارند
• انتهای ساقه قرار می‌گیرد
• سرثابت و ساقه بخشی از خود شکل

نقوش اسلیمی

اسلیمی هم تعریف‌های مختلفی دارند از جمله اینکه اسلیمی خلاصه شده کلمه “اسلامی” است. ریشه کلمه (سِلم) به معنی صلح، آشتی برمی‌گردد و همچنین واژه آرابسک هم استفاده شده است، ولی در کل اسلیمی برگ‌های خلاصه شده طبیعت هستند که به صورت فرم‌های ساده، پیچیده و شکسته طراحی میشه. اسلیمی‌ها هم حالت‌های مختلفی دارند ازجمله اسلیمی ساده، بند اسلیمی، اسلیمی دهن اژدری، اسلیمی ماری و اسلیمی خرطومی است. نقوش اسلیمی الهام گرفته از برگ مو، برگ نخل، برگ انجیرو برگ کنگر است.

تزیینات ساقه اسلیمی

• سربند‌ها
• فرم اسلیمی
• گیره یا بست یا چفت
• چنگ

محل قرارگیری سربندها تنها در ابتدای ساقه و بین دو شاخه است و به هیچ عنوان همراه با حرکت اسپیرال نمی‌چرخد و مستقیم ( صاف صاف) قرار می‌گیرد.

بست‌ها می‌تونند ساده یا پر کار باشند ولی بزرگتر از سربند اسلیمی نمی‌توانند باشند، گیره یا بست هم می‌تواند به عنوان سربند و ریشه‌ی ساقه ازشون استفاده کرد.

نمونه‌ها و مراحل طراحی رو اینجا باهم می بینیم.

اسپیرال

حرکت حلزونی شکل که تزیینات اسلیمی و ختایی بر روی آن می‌نشیند.

نمونه‌های رنگی

نویسنده: نگین خسرویانی

منابع تصاویر: جزو استاد مریم میرداود، کتاب طرح و تذهیب نوشته محمود افتخاری